Patriotyzm w romantyzmie.

Romantyzm był epoką, w której Polska oficjalnie nie istniała. Tereny państwa polskiego zostały zagarnięte podzielone przez zaborców, a Polacy praktycznie przebywali w niewoli. Musieli bowiem zaakceptować obcą kulturę, administrację oraz język. Większość nie godziła się z tym łatwo, chciano wciąż rozmawiać i tworzyć w polskim języku. Polacy zaczęli więc zastanawiać się, w jaki sposób odzyskać niepodległość i powrócić do dawnej świetności państwa. Chęć odzyskania suwerenności była wielka, podejmowano różne próby. Twórczość poetów miała w tych próbach umacniać, pomagać w walce i podtrzymywać na duchu społeczeństwo.

Głównym celem polskich romantyków było jednak utwierdzenie Polaków w poczuciu odrębności. Nikt nie chciał, by Polacy zapomnieli, że są Polakami. Nie wolno też zapominać, że sami poeci byli patriotami i nierzadko walczyli w niepodległość ojczyzny.

Za największych polskich poetów romantycznych uznaje się Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Obaj przeżyli swoje dzieciństwo oraz młodość w zaborze rosyjskim, nie dziwi więc fakt, że najsilniej odczuwali represje ze strony Rosjan. W swoich utworach opisują ten kraj jako największego wroga Polski i Polaków.

Nie da się zaprzeczyć, że Mickiewicz był wielkim patriotą. Niemal w każdym jego utworze możemy odnaleźć wyraz tęsknoty za krajem ojczystym i za jego wolnością. Większość swoich utworów Mickiewicz poświęcił ojczyźnie, ale każdy z nich ma inny charakter, w inny sposób wyraża uczucia. Temat nie traci więc nic, nie przestaje ciekawić, nie staje się monotonny i z całą pewnością nie nudzi. Mickiewicz w swoich utworach poruszał tematy, które miały największe znaczenie na polskiego narodu i epoki, w której przyszło mu żyć. Nie pomijał ponadczasowych wartości, które nigdy i nigdzie nie tracą na aktualności, takich jak honor, sprawiedliwość, wolność czy godność narodowa i osobista. W swoich utworach starał się poeta uczyć miłości do ojczyzny i podtrzymywać wiarę w sens walki o wolność państwa polskiego. Często również wyrażał wiarę, że walka ta na pewno się powiedzie, więc nie wolno z niej rezygnować. Najważniejsze utwory, w których Mickiewicz pisał na temat sytuacji Polski i Polaków w okresie zaborów to: Konrad Wallenrod, Dziady cz. III, Pan Tadeusz, Do matki Polki, Reduta Ordona (dwa ostatnie wiersze o przykład liryki patriotycznej).

Tematem Dziadów są prześladowania, których Polacy doświadczali ze strony władzy carskiej. Autorprzedstawia ten temat z wręcz zadziwiającą wyrazistością. W utworze pojawiają się obrazy przedstawiające młodych, niewinnie cierpiących ludzi. Ich prześladowcy to carscy urzędnicy, przerażająco okrutni i bezwzględni. Te właśnie zjawiska stają się głównym problemem, omawianym w utworze. Mickiewicz wykorzystuje tutaj metafizyczną koncepcję - porównuje cierpiącą niewinnie Polskę z Chrystusem, skazanym na mękę. Próbując zrozumieć, jaki sens ma tak wielkie cierpienie narodu, autor dochodzi do koncepcji mesjanizmu polskiego. Uważa więc Polaków za naród wybrany, który walczył i walczy w obronie dobra i sprawiedliwości. Jego przeciwnikiem jest car, który reprezentuje zło, jest więc wysłannikiem szatana. Z tego wynika, że Polakom sprzyjają aniołowie i sam Bóg, a ofiara, którą Polska składa, równa jest ofierze Chrystusa - Mesjasza. Chrystus umarł na krzyżu po to, by zbawić świat, Polska natomiast zostanie pokonana przez zaborców (nie tylko Rosję) po to, by ocalił wolność wszystkich narodów. Chrystus zmartwychwstał - i Polska powstanie, a dzięki temu powstanie również nowy, lepszy świat, w którym nie będzie przemocy ani niewoli. Część trzecia Dziadów powstała, kiedy powstanie listopadowe już upadło.

Bohaterem tego utworu jest wielki patriota, który nie waha się poświęcić siebie dla dobra ojczyzny. Tę gotowość poświęcenia dostrzec możemy przede wszystkim w "Wielkiej Improwizacji" - monologu Konrada. Jest on poetą, a jego monolog to wynik poetyckiego natchnienia. To właśnie Konrad jest takim patriotą, który nie ma wahań przed poświęceniem swojego życia dla kraju. Warto zwrócić uwagę na zbieżność imion bohaterów utworów Mickiewicza: Konrad Wallenrod i Konrad, bohaterDziadów. Wskazuje to na podobieństwo idei, jakimi kierują się bohaterowie. Obaj bowiem nie mogą pogodzić się z tym, że ich ojczyzna jest w niewoli i aby to zmienić, gotowi są poświęcić życie. Ale powróćmy do "Wielkiej Improwizacji". W swoim monologu Konrad oskarża Boga o nieczułość i obojętność wobec polskiego narodu. Konrad w swoim monologu coraz bardziej się unosi, aż w końcu czuje się równy Bogu. Odczuwa niezwykłą moc, mówiąc o miłości, którą czuje do ojczyzny, o pragnieniu wolności i szczęścia dla niej. Wysuwa więc do Boga szereg żądań: chce panować nad światem, bo tylko on może uszczęśliwić ludzkość, rządząc uczuciem. W efekcie swoich odczuć Konrad kieruje ku Bogu trzy bluźnierstwa. Mówi, że wcale nie jest miłością, a jedynie mądrością, miłość natomiast jest błędem przez Boga popełnionym. W pewnym momencie Konrad posuwa się do tego, że prawie nazywa Boga carem, nie chcąc uznać Go za Ojca świata. Warto również podkreślić pojawiającą się w tekście ideę prometeizmu. Konrad, tak jak mitologiczny Prometeusz, pragnie samotnie walczyć z Bogiem i poświęcić się, by uszczęśliwić ludzkość. Utożsamia się przy tym z samotną ojczyzną. Konrad, buntując się, kierował się patriotyzmem i wielką miłością do ojczyzny, której cierpienie odczuwał tak, jak własne. Mimo tego nie udało mu się odnieść sukcesu. Bluźnierstwa bowiem wrzucają go we władzę szatana. Mickiewicz jednak, pisząc o klęsce Konrada, nie chce pozostawić narodu polskiego bez nadziei poprawy sytuacji i odzyskania wolności. Nadzieja pojawia się więc w "Widzeniu księdza Piotra", pełnym symbolicznych obrazów. Początek to obraz młodzieży, która jest prześladowana. Dalej pojawia się "dziecię" - późniejszy obrońca i człowiek, który wskrzesi polski naród. Jego imię brzmi "czterdzieści i cztery". Później ksiądz Piotr widzi męczeństwo Polaków.

Dziady Adama Mickiewicza, zwłaszcza trzecia część tego utworu, to jedno z najważniejszych dzieł literatury polskiej. Stanowiło ono nie tylko inspirację dla twórców późniejszych, ale również uczyły patriotyzmu i kształtowały świadomość własnego narodu Polaków. Temat ojczyzny pojawia się w tym utworze stale. Zwraca uwagę również w scenie "Salon Warszawski". Autor ukazuje przyjęcie, odbywające się w Warszawie, w którym udział biorą Polacy, przedstawiciele różnych poglądów. Mamy więc do czynienia z arystokratyczną elitą, Polakami starszymi oraz młodymi patriotami. Ci ostatni mówią o najbardziej bolącym temacie, to znaczy o ówczesnej sytuacji Polaków i Litwinów, których spotykają wywózki oraz przesłuchania. Arystokraci interesują się jedynie przyjęciami i zabawą, a problemy dotyczące kraju nie obchodzą ich. Scena ma na celu ukazanie podziału polskiego społeczeństwa oraz kontrastu występującego pomiędzy poszczególnymi warstwami społecznymi, zwłaszcza pomiędzy arystokratami i patriotycznie nastawioną młodzieżą. Poeta polskie społeczeństwo ocenia w sposób surowy, pełen rozgoryczenia. Pisze:

"Nasz naród jak lawa

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,

Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.

Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi".

Wierzch tej "lawy" to ludzie, którzy rządzą państwem narodem. Według poety nie przedstawiają oni sobą jakichkolwiek wartości, ponieważ interesuje ich jedynie zabawa, nie interesują się natomiast sprawami własnego narodu. Głębiej można odnaleźć młodych, którzy buntują się i spiskują. Jedynie oni interesują się dobrem własnego narodu i mają wartość - są "wewnętrznym, płomienny ogniem".

Inny utwór Mickiewicza, który porusza sprawę patriotyzmu, to Konrad Wallenrod. Jego tytułowy bohater to wielki patriota, dla którego cel i sens życia stanowi dobro ojczyzny. Wallenrod walczy, by jego ojczyzna odzyskała niepodległość. Nie czyni tego jednak w sposób uczciwy, bo tak nie udałoby mu się nic osiągnąć. Musi działać podstępem. Mickiewicz w ten sposób próbował przedstawić ludziom najlepszą metodę walki z zaborcą. Konrad Wallenrod to patriota, który "szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie". Potrafił on poświęcić własne szczęście - małżeństwo z ukochaną Aldoną i dom - po to, by ocalić ojczyznę. Przebrał się za Krzyżaka i udało mu się wkraść we wrogie szeregi. Próbował tak doprowadzić Zakon Krzyżacki do upadku - i udało mu się. Uczynił to jednak kosztem własnego życia, szczęścia i sumienia. Walczył bowiem w sposób niemoralny. Adam Mickiewicz ukazał w Konradzie Wallenrodzie działania, które wymagają zagłuszenia sumienia i odejścia od wszelkich zasad moralnych. Patriotyzm wymaga więc wielu poświęceń, związanych nie tylko z życiem zewnętrznym (małżeństwo, dom), ale i wewnętrznym (sumienie). Utwór ten stanowi odbicie działań konspiratorskich, których musieli dokonywać ludzie pragnący wolności i dobra ojczyzny.

Pan Tadeusz to zupełnie inny utwór. Pojawia się w nim obraz ojczyzny, ale jest zupełnie inny niż w poprzednio opisywanych przeze mnie utworach. Obraz jest rozjaśniony przez sentyment, którym Polacy darzyli sarmacką szlachtę polską. Patriotyzm oznacza tutaj miłość, jaką darzy się dawne obyczaje i tradycję. Należy pamiętać o historii Polski czy o napoleońskim zrywie. Patriotyzm wyraża się przede wszystkim w postawie Jacka Soplicy i jego działaniach. Walka narodowowyzwoleńcza pojawia się w chwilach, kiedy poeta porusza temat walk napoleońskich. Utwór ten opisuje lata 1811-1812, czyli czas, kiedy Polacy oczekiwali na wkroczenie wojsk napoleońskich. Mickiewicz żył w późniejszych latach, więc wiedział, jak kończy się ta historia - Napoleon zawiódł oczekiwania Polaków. Nie pisze o tym jednak w utworze, nie chcąc burzyć pewnego mitu, istniejącego w tamtych czasach. W Panu Tadeuszu pojawiają się również inne wątki historyczne, sięgające od konfederacji barskiej po obrady Sejmu Wielkiego. Utwory, wykonywane przez Jankiela, poruszają temat konstytucji trzeciomajowej, powstania kościuszkowskiego, rzezi Pragi, powstania Legionów Polskich we Włoszech. Wizja narodu, jaką przedstawia w Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz, jest prosta: naród znosi wszelkie stanowe podziały, byle odzyskać niepodległość.

Jedną z najistotniejszych postaci w Panu Tadeuszu jest Jacek Soplica. W młodości przeżył nieszczęśliwą miłość do córki Stolnika Horeszki, Ewy i nigdy więcej nie pokochał żadnej kobiety. Poruszony emocjami, zabił Stolnika, kiedy ten odmówił mu ręki córki. W wyniku zbiegu okoliczności został uznany za zdrajcę narodu. Przeżył wówczas również konflikt wewnętrzny, czego wynikiem było wstąpienie do zakonu bernardyńskiego. Już jako Ksiądz Robak zorganizował powstanie na Litwie i walczył w nim. Jacek Soplica, tak jak inni romantyczni bohaterowie, odrzucił szczęście osobiste. Nie walczy jednak w samotności, ale stara się namówić szlachciców i chłopów do walki jako jedność. Mickiewicz w postaci księdza Robaka podkreśla wartość służby dla ojczyzny w życiu ludzkim. Soplica jest tak gorliwym patriotą, gotowym do różnych poświęceń, że bez wahania uznajemy go za wzór osobowy, godny naśladowania. Przykład Jacka Soplicy pokazuje, jak zmieniało się całe pokolenie rewolucjonistów polskich. Kiedy powstanie listopadowe upadło, zrezygnowali z samotnej walki szlachty i zrozumieli, że takie podejście było błędne. Starali się więc zaangażować do walki lud polski, szukając w nim poparcia.

Poeta swoją miłość od ojczyzny wyraża w sposób bezpośredni w "Inwokacji". Stanowi ona wyraz tęsknoty poety za ojczystą Litwą. Inwokacja zawiera między innymi opis piękna ojczyzny Mickiewicza. "Epilog" zawiera natomiast opis losów wygnańca, który włóczy się po paryskim bruku. Zestawienie tych dwóch elementów epopei daje efekt tragiczny.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza nie bez powodu został uznany za epopeję narodową. Wyraża bowiem wszystkie uczucia, jakich doświadczali ówcześni Polacy. Ukazuje również wielki patriotyzm. Z wielkim szacunkiem traktowali Pana Tadeusza późniejsi twórcy, na przykład Henryk Sienkiewicz. Dał on wyraz temu uczuciu w Latarniku, noweli opisującej losy starego Skawińskiego.